ارتش جمهوری اسلامی ایران، ارتشی اسلامی ـ مکتبی و مردمی است و طبق قانون اساسی، کارکنان ارتش باید در خط رهبری بوده و به هیچ حزب و تشکل سیاسی وابسته نباشند. آنان ضمن آشنایی با دستورات مسلم شرع، فرماندهان فرماندهی کل و مواضع سیاسی نظام جمهوری اسلامی، ملزم به رعایت نکات دینی و اخلاقی‌اند که این امر مستلزم آموزش، تشریح و تبلیغ است.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، گروهی از نیروهای مذهبی و انقلابی و عده‌ای از کارکنان مؤمن ارتش به ستاد مشترک ارتش آمده و در محل ساختمان مستشاران نظامی آمریکا که تنها ساختمان خالی ستاد بود، کمیته‌ی نظامی امام خمینی(ره) را تشکیل دادند (محمد نبی ابراهیمی،  ۲۲).

در آن زمان لیبرال‌ها معتقد بودند که اداره‌ی ارتش باید به دست فرماندهان سابق سپرده شود و به همین خاطر درصدد بودند پست‌های کلیدی به آنها واگذار گردد. از طرفی گروهک‌ها نیز با تشکیل نشست‌ها و به راه انداختن تظاهرات، خواستار انحلال ارتش و ایجاد ارتش به اصطلاح خلقی بودند.

از اواخر سال ۱۳۵۷ و اوایل ۱۳۵۸ ش در بیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، جلساتی درباره‌ی ارتش با حضور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و برخی از اعضای کمیته‌ی نظامی امام(ره) تشکیل شد. در همین جلسات و به ابتکار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فکر ایجاد نهادی فرهنگی در ارتش شکل گرفت و اصول حاکم بر آن بررسی و تدوین گردید (همان).

در پی این تحول، با توجه به بینش الهی و شناخت عمیقی که امام (ره) از ارتش اسلامی داشتند، طی حکمی در ۲۳ مهر ۱۳۵۸ فرمان تأسیس (عقیدتی ـ سیاسی ارتش) که در ابتدا، «سیاسی ـ ایدئولوژیک» نامیده می‌شد، صادر فرمودند و آیت‌الله خامنه‌ای این طرح را در شورای انقلاب مطرح و به تصویب رساندند. با این حرکت، اولین گام در جهت قانونی شدن (نهاد سیاسی ـ ایدئوژیک) در ارتش برداشته شد (همان، ۲۳).

پس از صدور این فرمان، اولین جدول سازمانی این نهاد با کمک اداره‌ی پنجم ستاد مشترک تنظیم گردید. البته جوّ آن روز ارتش به‌گونه‌ای بود که موانع و مشکلاتی را بر سر راه این سازمان ایجاد می‌کرد. اولین مانع در برابر این نهاد از طرف عناصر نفوذی و عوامل گروهک‌ها در داخل ارتش بروز کرد که به تحریک ضدانقلاب انجام می‌گرفت؛ زیرا آنها راضی نبودند روحانیت در ارتش حضور داشته باشد. مخالفان بعدی، انجمن‌های اسلامی موجود در ارتش بودند، که افراد آن حاضر نمی‌شدند در یک چارچوب قانونی مقید گردند (همان، ۲۳) و مخالفان بعدی را برخی از فرماندهان و مسئولان وقت ارتش تشکیل می‌داد.

با این همه موانع سیاسی ـ ایدئولوژیک آن زمان تا روی کار آمدن بنی‌صدر جانشین فرمانده‌ کل قوا، در جهت شکل‌گیری و قوام بیشتر گام برمی‌داشت، اما چون بنی‌صدر مدعی بود که باید عقیدتی ـ سیاسی زیرنظرش باشد، آشکارا و رسماً با عقیدتی ـ سیاسی به مخالفت پرداخت. از سوی دیگر طیف مخالف خط امام هم، او را در این راه حمایت و تشویق می‌کرد.

با فشارهایی که از جانب بنی‌صدر و مخالفان خط امام بر سیاسی ـ ایدئولوژیک وارد می‌شد، با حکمی از جانب امام خمینی (ره) حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا صفایی به عنوان رئیس اداره‌ی سیاسی ـ ایدئولوژیک ارتش در ۲۲ فروردین ۱۳۶۰ ش  منصوب گردید (همان، ۲۵).

همزمان با انتصاب رئیس اداره‌ی سیاسی ـ ایدئولوژیک از جانب امام خمینی (ره) حکمی نیز خطاب به رئیس ستاد مشترک صادر شد و طی آن، سازمان سیاسی ـ ایدئولوژیک در انتخاب خط مشی خود صرفاً تابع ولایت فقیه شد و فقط از نظر امور انسانی و آماد و پشتیبانی تابع ستاد مشترک ‌گردید (همان).

اداره‌ی سیاسی ـ ایدئولوژیک در ۴ مرداد ۱۳۶۲ به اداره‌ی عقیدتی ـ سیاسی تغییر نام داد. با رحلت امام و انتصاب آیت‌الله خامنه‌ای، ایشان عنایت ویژه‌ای به این نهاد داشته، وجود آن را از ضروریات سازمان ارتش به حساب می‌آورند.

علاوه بر ادارات نیروهای سه‌گانه و ستاد مشترک و سپاه پاسداران، اداره‌ی عقیدتی ـ سیاسی وزارت دفاع نیز در تابعیت سازمان عقیدتی ـ سیاسی ارتش بود، که با ادغام وزارتخانه‌های دفاع و وزارت سپاه در یک وزارتخانه، تحت عنوان وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، عقیدتی ـ سیاسی این وزارتخانه مستقل گردید. در نتیجه (ساع س‌آ‌جا) ادارات عقیدتی ـ سیاسی: اداره‌ی ع٫ س نزاجا، اداره‌ی ع٫ س نهاجا، اداره‌ی ع٫ س، نزاجا و اداره‌ی ع٫ س سماجا را زیر نظر دارد (همان، ۳۱).

سازمان عقیدتی سیاسی، سازمانی است با سلسله ‌مراتب مستقل و متمرکز که مأموریت دارد فرهنگ و ارزش‌های اسلامی را در ارتش و سازمان‌های وابسته، بر اساس معیار و ضوابط اسلامی و تدابیر و رهنمودها و دستورالعمل‌های مقام رهبری ترویج کند.

این سازمان وظایف زیر را به عهده دارد:

الف) آموزش عقیدتی و سیاسی پرسنل جهت رشد مذهبی و سیاسی آنان؛

ب) انجام فعالیت‌های تبلیغی برای پرسنل از قبیل انتشار جزوات و نشریات، تشکیل کتابخانه‌ها و نمایشگاه‌ها و تولید برنامه‌های رادیو تلویزیونی ارتش و اداره‌ی مساجد و سایر اماکن مذهبی مربوط؛

ج) ارائه‌ی خط‌مشی‌های مکتبی به مبادی ذی‌ربط در جهت انطباق سازماندهی‌ها، مقررات آیین‌نامه با ضوابط و معیارهای اسلامی؛

د) نظارت بر حفظ و عمل به موازین اسلامی در تمامی زمینه‌ها و اعلام موارد خلاف به مسئولین جهت رفع آنها و گزارش به فرماندهی کل در صورت لزوم؛

هـ) بررسی و ارزیابی پرسنل از لحاظ شایستگی مکتبی جهت انتصابات، ترفیعات و مأموریت‌های خارج از کشور؛

و) انجام کلیه‌ی وظایف روابط عمومی ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آنها.

به موجب قانون اساسی، مسئولین عقیدتی ـ سیاسی کلیه‌ی یگان‌ها و سازمان‌ها، از روحانیونی که حداقل دوره‌ی سطح را به پایان رسانده و از بینش سیاسی و اجتماعی کافی برخوردار باشند و در هیچ یک از تشکل‌های سیاسی عضویت و فعالیت نداشته باشند، تعیین می‌گردند (همان، ۳۰ ـ ۳۱). ریاست سازمان عقیدتی سیاسی ارتش از بدو تشکیل تا ۱۳۷۴ ش به عهده‌ی حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا صفایی بود. پس از آنکه ایشان از طرف مقام معظم رهبری به ریاست دفتر عقیدتی ـ سیاسی فرماندهی معظم کل قوا منصوب شدند، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمود قوچانی طی حکمی در ۸/۲/۱۳۷۴ از طرف مقام معظم رهبری به ریاست سازمان عقیدتی ـ سیاسی ارتش منصوب شدند. در مرداد ۱۳۷۹ عقیدتی ـ سیاسی از نظر تشکیلاتی با تغییراتی مواجه گردید و زیرمجموعه‌ی سازمان به ۱۷ اداره‌ی منطقه‌ای تقسیم شد، اما این کار در مرحله‌ی

اجرا عملاً با موانع و مشکلاتی مواجه گردید.

در ۲۵ مرداد ۱۳۷۹ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمود علوی از طرف رهبر معظم انقلاب به ریاست سازمان منصوب گردید (همان، ۳۵ ـ ۳۶).

سازمان عقیدتی ـ سیاسی از نظر سلسله‌مراتب، مستقل و تابع مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا است و در حال حاضر تشکیلات آن به شرح زیر است:

الف) حوزه‌ی مرکزی (فعالیت عقیدتی ـ سیاسی در حوزه‌ی مرکزی)؛

ب) ادارات عقیدتی ـ سیاسی نیروهای سه‌گانه و سماجا؛

ج) مدیریت‌ها، دوایر، شعب، بخش‌ها و تیم‌های عقیدتی ـ سیاسی یگان‌های مختلف ارتش.